Gốm cổ Bàu Trúc: Sức sống lưu truyền qua thời gian

Trải qua hàng ngàn năm, đến nay, nghệ thuật làm gốm của đồng bào Chăm ở làng nghề Bàu Trúc vẫn được gìn giữ và phát triển.

Truyền thuyết kể rằng vào thuở xa xưa, cách đây gần ngàn năm, ông Pô Klong Chanh, một người bạn và là quan cận thần của vua Pô Klong Garai ở xứ Panduranga, đã dạy cho đồng bào Chăm lấy đất phù sa từ con sông Quao đưa về làng, hướng dẫn cách pha trộn, nắn thành cái nồi, cái trã... Nghề làm gốm ra đời từ đó và lưu truyền mãi cho đến ngày nay.

Khi vợ chồng Pô Klong Chanh mất, người dân tưởng nhớ công ơn đã tôn thành Tổ nghề gốm của đồng bào Chăm và lập đền thờ tự. Hằng năm, cứ đến Lễ hội Katê, dân làng lại sắm lễ vật, rước kiệu đến đền thờ Pô Klong Chanh cúng tế một cách thành kính. Ngôi làng được Pô Klong Chanh truyền dạy nghề gốm chính là Bàu Trúc (thuộc thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước) cách phường Phan Rang 10km về phía Nam.

Bàu Trúc được đánh giá là một trong số ít làng nghề gốm cổ xưa nhất ở khu vực Đông Nam Á. Đi vào trong làng, du khách sẽ bắt gặp hình ảnh những người phụ nữ Chăm với đôi bàn tay khéo léo đang nắn nót từng sản phẩm gốm. Ấn tượng nhất là cách họ “nắn bằng tay, xoay bằng chân”. Đất được đặt trên một hòn kê, không dùng bàn xoay như thường thấy. Người thợ liên tục đi giật lùi quanh hòn kê để tạo dáng. Chỉ trong chốc lát, dưới đôi tay khéo léo của người phụ nữ, chiếc nồi hay cái lu tròn trịa đã dần hiện ra trước mắt.

Ở kế bên, nhóm phụ nữ khác dùng những vòng tre, vỏ sò, lược chải tạo tác hoa văn đẹp mắt mang đậm nét văn hóa Chăm Pa vào sản phẩm rồi đem ra sân phơi khô. Những người thợ hầu như không cần bản vẽ, họ tự do gửi hồn mình vào trong từng nét khắc hoa văn. Cũng từ kỹ thuật độc đáo này, sản phẩm gốm làm ra mang tính độc bản cao là vậy, dù cùng cái trã, cái nồi rất tròn trịa nhưng không có cái nào giống cái nào.

Phần nung gốm cũng rất khác lạ, người Chăm xếp sản phẩm xen kẽ củi, rơm, vỏ trấu rồi đốt lộ thiên ở ngoài sân vườn chứ không làm lò nung. Gốm Bàu Trúc được nung ở nhiệt độ từ 500 - 600oC trong vòng 6 giờ, sau đó được lấy ra để phun màu rồi được tiếp tục nung lại trong vòng 2 giờ.

Hiện nay ở làng gốm Bàu Trúc vẫn có hàng trăm hộ chuyên làm gốm theo phương thức gia truyền, với sản phẩm đa dạng, từ lu, trã, nồi cho đến gốm mỹ nghệ (tượng các vị thần, tháp Chăm, lục bình, hòn non bộ...). Có thể nói, các nghệ nhân đã thổi hồn vào từng sản phẩm, khiến gốm Bàu Trúc mang đậm bản sắc văn hóa Chăm. Mỗi sản phẩm đều khoác lên mình gam màu vàng đỏ, đỏ hồng, xen lẫn những vệt nâu, xám đen - những sắc màu đặc trưng được kết tinh từ đất và nước, qua ngọn lửa nung và bàn tay cần mẫn của con người. Từ những kỹ thuật sản xuất cổ truyền và sản phẩm độc đáo, năm 2017, nghệ thuật làm gốm truyền thống Bàu Trúc đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Tháng 11/2022, UNESCO đưa nghệ thuật làm gốm của đồng bào Chăm vào Danh mục Di sản Văn hóa phi vật thể của thế giới cần bảo vệ khẩn cấp.

Đến làng Bàu Trúc, ngoài mãn nhãn với vô số sản phẩm gốm, du khách còn thích thú khi được trải nghiệm làm gốm. Các nghệ nhân Chăm sẽ trực tiếp hướng dẫn du khách chọn đất, nhào nặn đất, tạo hình, làm nên những sản phẩm tùy thích. Một giờ trải nghiệm làm “nghệ nhân” gốm Bàu Trúc cũng đủ để du khách nhớ mãi kỷ niệm, lưu luyến khi rời đi. Bên cạnh đó, du khách còn có dịp chiêm ngưỡng các điệu múa truyền thống rộn ràng trong tiếng trống ghi năng, tiếng kèn saranai hay những bài dân ca Chăm…

Trang Lê – Travel+ số 11/2025

Theo vietnamtourism.gov.vn

Từ khóa : Gốm cổ, Bàu Trúc, Pô Klong Chanh, Chăm Pa,